Alpagut İsminin Anlamı
ALPAGUT İSMİNİN TARİHTEKİ YERİ
Alpagut kelimesi sözlükte: “Tek başına düşmana saldıran, hiçbir yandan yakalanmayan yiğit” manasına gelir. (1) Ayrıca Türk dilinde bir rütbe ismi, asil, mal sahibi ve kahraman kişi anlamında da kullanılmıştır. (2) Alpagutların ilk atası, ünlü Yenisey Kitabelerinin yazarı Öz Yiğen Alp Turan Bey’dir. (3) Barlık Bir yazısında: “Öz Yiğen Alp Turan Altı Oğuz Kavminden onüç yaşında ayrıldım.
“ Yenisey Kitabelerinden Kara-yüs yazıtında:” Anıt Kaya …… ordu reğisliğinde (?) öl ….. işitmeyerek (?) varıp (?) ….. anıt kaya …. Bay Apam böyle işitip ……. Böyle çok …. Alpagut.” Şeklinde bir yazı vardır. (4) Ancak taş yazıtlardaki ifadeler silinmiş, okunamaz durumdadır.Orhun Kitabelerinin Kültekin Yazıtı’nın kuzey yüzünde ise Kültekin’in Alpagutlularla bir sürtüşmesi anlatılır: “Ben Kültekin, Dördüncü Çuş başında harp ettik. Türk kavminin ayağı burkuldu. (Dayanma gücü kalmadı.) Korkak oluverdiler. Üzerimize gelen orduyu püskürttük. Tonğlar’dan bir kabile ve Alpagutlar’dan 10 eri Tonğa Tekin’in cenaze merasiminde sarıp öldürdük.” (5) Aynı olay Bilge Kağan Yazıtı’nın güney tarafında şu şekilde ifade edilir: “Üçüncü Çuş da harp ettim. Türk kavminin ayağı burkuldu. Korkak oluverdi. Bu arada bizden önce savaşa katılan orduyu püskürttüm. Bunun üzerine korkakların aklı başına geldi. Orada Alpagut adlı bir kabileyi, Tonğa Tekin cenaze merasiminde basıp kılıçtan geçirdim.” (6)
“ Yenisey Kitabelerinden Kara-yüs yazıtında:” Anıt Kaya …… ordu reğisliğinde (?) öl ….. işitmeyerek (?) varıp (?) ….. anıt kaya …. Bay Apam böyle işitip ……. Böyle çok …. Alpagut.” Şeklinde bir yazı vardır. (4) Ancak taş yazıtlardaki ifadeler silinmiş, okunamaz durumdadır.Orhun Kitabelerinin Kültekin Yazıtı’nın kuzey yüzünde ise Kültekin’in Alpagutlularla bir sürtüşmesi anlatılır: “Ben Kültekin, Dördüncü Çuş başında harp ettik. Türk kavminin ayağı burkuldu. (Dayanma gücü kalmadı.) Korkak oluverdiler. Üzerimize gelen orduyu püskürttük. Tonğlar’dan bir kabile ve Alpagutlar’dan 10 eri Tonğa Tekin’in cenaze merasiminde sarıp öldürdük.” (5) Aynı olay Bilge Kağan Yazıtı’nın güney tarafında şu şekilde ifade edilir: “Üçüncü Çuş da harp ettim. Türk kavminin ayağı burkuldu. Korkak oluverdi. Bu arada bizden önce savaşa katılan orduyu püskürttüm. Bunun üzerine korkakların aklı başına geldi. Orada Alpagut adlı bir kabileyi, Tonğa Tekin cenaze merasiminde basıp kılıçtan geçirdim.” (6)
![th_DSCN4248[1]](http://img.webme.com/pic/s/sayokanalp/kursadd.gif)
Oğuz-Türkmen boylarından bir oymak olan Alpagutlar, Türklerin tarih yüzüne çıktığı ilk yıllarda, diğer Türk boyları gibi Ötüken Ormanları’nda yaşıyorlardı. Çin baskısıyla batıya doğru göçler başlayınca önceleri Isık Gölü’nün doğusuna, kurtları ve ayılarıyla ünlü Tanrı Dağları’nın Ebi Gölüne bakan yamaçlarına yerleştiler. Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulduğu yıllarda yeniden hızlanan Türk göçleri sırasında Avşarlar’la birlikte batıya doğru yola çıktılar. Ceyhun’dan (Amu-Derya) geçerek Kuzey İran’daki İsfahan, Şiraz ve Kazerun bölgelerine yerleştiler. (7) Önceleri kendilerine göre oldukça güçlü durumda olan Avşarlar’a bağlı bir oymak olarak yaşarken, aralarında yönetim açısından bir takım sürtüşmeler başladı. Özellikle Safeviler döneminde bu sürtüşmeler sonucu yönetim, Avşarlar’dan Alpagutlar’ın eline geçti. (8)
Avşarlar’a bağlı oymakların başında İnallu, Kırklu, Papalu, Celayirli, Ahmetlü, Gündüzlü, Aroşlu, İmürlü, Begüşlü ve Alplu (Alpağut) oymakları yer alır. (9) Abbasi Devleti’nin zayıflayıp egemenliğin Büyük Selçuklulara geçtiği dönemlerde Urmiye Hakimi Sultan Kasım Han İnallu oymağından, Sarahs ve Esfarayen Hakimi Erdoğdu Han da Alpagut oymağındadır. (10)
Malazgirt Savaşı’yla (1071) Anadolu’nun kapıları Türklere tam anlamıyla açılınca, İran içlerinden batıya doğru hareket eden Alpagutlar, Azerbaycan’ın Berda ve Gence bölgelerine yerleştiler. Bu bölgeye Moğol baskısı artınca Ahlat üzerinden geçerek önce Karakoyunluların ardından Akkoyunlular’ın himayesine girdiler. Bu devletlerin egemenliği sırasında Bizans ve Ermenistan’a karşı yapılan savaşlara katıldılar. Haçlı saldırılarında Selçukluların yanında yer aldılar. (11) Anadolu’nun Moğol ve Haçlı saldırılarıyla sarsıldığı bir sırada batıya doğru yürümekte olan Kayılarla birleşerek Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna yardım ettiler. Osman Gazi’nin savaş arkadaşlarından Samsa Çavuş Avşarlar’dan Aykut Alp ise Alpağutlar’dandır. (12) Osmanlı Devletinin kuruluşuna beşiklik eden Bilecik İlinin Alpağut Köyü’nde Aykut Alp ile oğlu Karaca Bey’in mezarları bulunmaktadır.
Türk tarihinin en eski devirlerine dayanan Alpagutlar, yerleştiği veya bağlı olduğu devletler tarafından zorunlu olarak iskan edildiği yerlere, çoğunlukla kendi boyunun adını vermişlerdir. Ancak bu ad, yöre ve ağızlara göre Alpan, Ablan, Alpat, Ulpat, Alpu, Alplu, Alpavut, Alpavıt ve Alpagut gibi isimler almıştır. Günümüzde Türkmenistan’ın Çerjov Şehri’nin Sakar Reyonu’na bağlı Alpan ve Aplantapçı obaları, Büzmeyn etraflarında yaşayan Tekeler’in Utamış bölümüne ait Alpan tiresi, bu Oğuz boyunun Batı Türkistan’daki yerleşim yerlerini belirtir. (13) Azarbeycan’ın Berda Şehrinde iki, Gence’de dört Alpağut adını taşıyan yerleşim yerleri vardır. Alpagutlar’ın Anadolu’ya yerleşimi doğudan batıya doğru Gence, Ahlat, Elazığ, Çorum, Çankırı, Kastamonu, Ankara, Eskişehir, Kütahya, Bilecik, Bolu, Bursa ve Çanakkale istikametinde olmuştur. (14) Bu yol üzerinde Alpağutlar’ın yerleşim yerleri şunlardır. (15)
1 – Alpavut Köyü : Elazığ / Merkez;
2 - Alpagut Köyü : Çorum / Merkez;
3 - Alpagut Köyü : Çorum / Osmancık;
4 - Alpagut Köyü : Çankırı / Ilgaz;
5 - Alpagut Köyü : Kastamonu / Daday;
6 - Alpagut Köyü : Ankara / Merkez;
7 - Alpagut Köyü : Ankara / Yabanabat;
8 – Alpu Kasabası : Eskişehir / Merkez;
9 - Alpagut Köyü : Eskişehir / Mihalgazi;
10 - Alpagut Köyü : Kütahya / Tavşanlı;
11 - Alpagut Köyü : Bilecik / Merkez;
12 - Alpagut Köyü : Bolu / Merkez;
13 - Alpagut Köyü : Bolu / Mudurnu;
14 - Alpagut Köyü : Bolu / Göynük;
15 - Alpagut Köyü : Bursa / Keles;
16 - Alpagut Köyü : Bursa / Kemalpaşa;
17 - Alpagut Köyü : Çanakkale Lapseki …
=========================================================
DİPNOTLAR VE KAYNAK ESERLER :
1) Divanü’l – Lüğatü’t – Türk : Kaş garlı Mahmut, Neşri, Besim, Atalay, Ankara, 1943,
2) Nemeth: A Honfoglalo Masyarsağ Kialakulasa, s: 259-260.
3) A) Prof. Dr. Faruk Sümer, Oğuzlar Maddesi, İslam Ansiklopedisi, c: 9, s: 379
B) Eski Türk Yazıtları, Hüseyin Namık Orkun, c: 3, s: 61, T.D.K. 1940.
4) Yenisey Kitabeleri’nin Alpağutlar’la ilgili Alp-Turan yazıtının adı BARLIK’tır. Yenisey yakınlarında Barlık Nehri kıyısında bulunmuştur. Dört ayrı dikili taştan, (Barlık 1,2,3,4) meydana gelmiş olup M.S. 660. yıllarda yazılmışlardır.
5) Kültekin Yazıtı’nın Kuzey, Bilge Kağan Yazıtı’nın Güney tarafı Orhun Kitabeleri, Orhun Irmağı yakınlarında Koşo Çaydam Böylesi’ndedir. Bilge Han’ın küçük kardeşi Kültekin adına M.S. 732 yılında Birinci Anıt, 735 yılında da Bilge Kağan adına İkinci Anıt dikilmiştir.
6) Eski Türk Yazıtları: Hüseyin Namık Orkun, D.T.K. Yayınları, 529, s: 50-65, Ankara, 1994.
7) Farname’i Naşir, S.102-129.
8) Tarih’i A’lam-i Ara-i Abbasi, s: 199
9) Prof. Dr. Fuat Köprülü, Avşar Mad. İslam Ansk. C:2, s: 35.
10) Tarih’i A’lam-i Ara-i Abbasi, s: 309.
11) Dr. Mükrimin Halil Yınanç, İslam Ansk. Avşarlar Mad. C:1, s:253.
12) Osmanlı Tarihi, Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, c:1, s:105, T.T.K. Ankara, 1988
13) Şecere Prof. Dr. Soltanşa Ataniyazov, Turan1, Aşgabat, 1994.
14) Anadolu’da Türk Aşiretleri, Ahmet Refik Altınay, İstanbul, 1930.
15) Anadolu’nun Dağında Ovasında Türk Mührü, Hilmi Göktürk, Alpağut Mad. C:1, Erzurum, 1974.
16) Köylerimiz, Dahiliye Vekaleti, İstanbul.
DİĞER KAYNAKLAR:
1) Türkiye Meskün Yerler Kılavuzu, İçişleri Bakanlığı, c: 1-2, Ankara, 1947.
2) Dede Korkut Oğuznameleri, M. Fahrettin Kızıoğlu, c:1, İstanbul, 1952.
3) Türklük Meseleleri, İsmail Hami Danişment, İstanbul, 1966.
4) Türk Mitolojisi, Murat Iraz, İstanbul, 1967.
5) Avşarlar’a Dair, Prof. Dr. Faruk Sümer, Köprülü Armağanı, Ankara, 1953
6) Akkoyunlu ve Karakoyunlu Tarihi Hakkında Araştırmalar, Adnan Sadık Erzi, Belleten, Ankara, 1954
7) Dictionnaire Etymologique de la Langue Français, Paris, 1938.
Avşarlar’a bağlı oymakların başında İnallu, Kırklu, Papalu, Celayirli, Ahmetlü, Gündüzlü, Aroşlu, İmürlü, Begüşlü ve Alplu (Alpağut) oymakları yer alır. (9) Abbasi Devleti’nin zayıflayıp egemenliğin Büyük Selçuklulara geçtiği dönemlerde Urmiye Hakimi Sultan Kasım Han İnallu oymağından, Sarahs ve Esfarayen Hakimi Erdoğdu Han da Alpagut oymağındadır. (10)
Malazgirt Savaşı’yla (1071) Anadolu’nun kapıları Türklere tam anlamıyla açılınca, İran içlerinden batıya doğru hareket eden Alpagutlar, Azerbaycan’ın Berda ve Gence bölgelerine yerleştiler. Bu bölgeye Moğol baskısı artınca Ahlat üzerinden geçerek önce Karakoyunluların ardından Akkoyunlular’ın himayesine girdiler. Bu devletlerin egemenliği sırasında Bizans ve Ermenistan’a karşı yapılan savaşlara katıldılar. Haçlı saldırılarında Selçukluların yanında yer aldılar. (11) Anadolu’nun Moğol ve Haçlı saldırılarıyla sarsıldığı bir sırada batıya doğru yürümekte olan Kayılarla birleşerek Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna yardım ettiler. Osman Gazi’nin savaş arkadaşlarından Samsa Çavuş Avşarlar’dan Aykut Alp ise Alpağutlar’dandır. (12) Osmanlı Devletinin kuruluşuna beşiklik eden Bilecik İlinin Alpağut Köyü’nde Aykut Alp ile oğlu Karaca Bey’in mezarları bulunmaktadır.
Türk tarihinin en eski devirlerine dayanan Alpagutlar, yerleştiği veya bağlı olduğu devletler tarafından zorunlu olarak iskan edildiği yerlere, çoğunlukla kendi boyunun adını vermişlerdir. Ancak bu ad, yöre ve ağızlara göre Alpan, Ablan, Alpat, Ulpat, Alpu, Alplu, Alpavut, Alpavıt ve Alpagut gibi isimler almıştır. Günümüzde Türkmenistan’ın Çerjov Şehri’nin Sakar Reyonu’na bağlı Alpan ve Aplantapçı obaları, Büzmeyn etraflarında yaşayan Tekeler’in Utamış bölümüne ait Alpan tiresi, bu Oğuz boyunun Batı Türkistan’daki yerleşim yerlerini belirtir. (13) Azarbeycan’ın Berda Şehrinde iki, Gence’de dört Alpağut adını taşıyan yerleşim yerleri vardır. Alpagutlar’ın Anadolu’ya yerleşimi doğudan batıya doğru Gence, Ahlat, Elazığ, Çorum, Çankırı, Kastamonu, Ankara, Eskişehir, Kütahya, Bilecik, Bolu, Bursa ve Çanakkale istikametinde olmuştur. (14) Bu yol üzerinde Alpağutlar’ın yerleşim yerleri şunlardır. (15)
1 – Alpavut Köyü : Elazığ / Merkez;
2 - Alpagut Köyü : Çorum / Merkez;
3 - Alpagut Köyü : Çorum / Osmancık;
4 - Alpagut Köyü : Çankırı / Ilgaz;
5 - Alpagut Köyü : Kastamonu / Daday;
6 - Alpagut Köyü : Ankara / Merkez;
7 - Alpagut Köyü : Ankara / Yabanabat;
8 – Alpu Kasabası : Eskişehir / Merkez;
9 - Alpagut Köyü : Eskişehir / Mihalgazi;
10 - Alpagut Köyü : Kütahya / Tavşanlı;
11 - Alpagut Köyü : Bilecik / Merkez;
12 - Alpagut Köyü : Bolu / Merkez;
13 - Alpagut Köyü : Bolu / Mudurnu;
14 - Alpagut Köyü : Bolu / Göynük;
15 - Alpagut Köyü : Bursa / Keles;
16 - Alpagut Köyü : Bursa / Kemalpaşa;
17 - Alpagut Köyü : Çanakkale Lapseki …
=========================================================
DİPNOTLAR VE KAYNAK ESERLER :
1) Divanü’l – Lüğatü’t – Türk : Kaş garlı Mahmut, Neşri, Besim, Atalay, Ankara, 1943,
2) Nemeth: A Honfoglalo Masyarsağ Kialakulasa, s: 259-260.
3) A) Prof. Dr. Faruk Sümer, Oğuzlar Maddesi, İslam Ansiklopedisi, c: 9, s: 379
B) Eski Türk Yazıtları, Hüseyin Namık Orkun, c: 3, s: 61, T.D.K. 1940.
4) Yenisey Kitabeleri’nin Alpağutlar’la ilgili Alp-Turan yazıtının adı BARLIK’tır. Yenisey yakınlarında Barlık Nehri kıyısında bulunmuştur. Dört ayrı dikili taştan, (Barlık 1,2,3,4) meydana gelmiş olup M.S. 660. yıllarda yazılmışlardır.
5) Kültekin Yazıtı’nın Kuzey, Bilge Kağan Yazıtı’nın Güney tarafı Orhun Kitabeleri, Orhun Irmağı yakınlarında Koşo Çaydam Böylesi’ndedir. Bilge Han’ın küçük kardeşi Kültekin adına M.S. 732 yılında Birinci Anıt, 735 yılında da Bilge Kağan adına İkinci Anıt dikilmiştir.
6) Eski Türk Yazıtları: Hüseyin Namık Orkun, D.T.K. Yayınları, 529, s: 50-65, Ankara, 1994.
7) Farname’i Naşir, S.102-129.
8) Tarih’i A’lam-i Ara-i Abbasi, s: 199
9) Prof. Dr. Fuat Köprülü, Avşar Mad. İslam Ansk. C:2, s: 35.
10) Tarih’i A’lam-i Ara-i Abbasi, s: 309.
11) Dr. Mükrimin Halil Yınanç, İslam Ansk. Avşarlar Mad. C:1, s:253.
12) Osmanlı Tarihi, Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, c:1, s:105, T.T.K. Ankara, 1988
13) Şecere Prof. Dr. Soltanşa Ataniyazov, Turan1, Aşgabat, 1994.
14) Anadolu’da Türk Aşiretleri, Ahmet Refik Altınay, İstanbul, 1930.
15) Anadolu’nun Dağında Ovasında Türk Mührü, Hilmi Göktürk, Alpağut Mad. C:1, Erzurum, 1974.
16) Köylerimiz, Dahiliye Vekaleti, İstanbul.
DİĞER KAYNAKLAR:
1) Türkiye Meskün Yerler Kılavuzu, İçişleri Bakanlığı, c: 1-2, Ankara, 1947.
2) Dede Korkut Oğuznameleri, M. Fahrettin Kızıoğlu, c:1, İstanbul, 1952.
3) Türklük Meseleleri, İsmail Hami Danişment, İstanbul, 1966.
4) Türk Mitolojisi, Murat Iraz, İstanbul, 1967.
5) Avşarlar’a Dair, Prof. Dr. Faruk Sümer, Köprülü Armağanı, Ankara, 1953
6) Akkoyunlu ve Karakoyunlu Tarihi Hakkında Araştırmalar, Adnan Sadık Erzi, Belleten, Ankara, 1954
7) Dictionnaire Etymologique de la Langue Français, Paris, 1938.
